Pojęcie afazja oznacza (Jastrzębowska 1998b):

• brak rozwoju mowy lub jej całkowitą utratę oraz brak rozumienia mowy
• brak rozwoju ekspresji językowej lub całkowitą utratę mówienia z zachowaniem rozumienia, nawet w niewielkim stopniu
• całkowitą utratę rozumienia przy zachowaniu mówienia, czasami cząstkowego

Termin: niedokształcenie mowy (n.m.) o typie afazji to:

Zaburzenie wszystkich czynności mowy, czyli:

• Powtarzania
• Percepcji, inaczej rozumienia
• Ekspresji, inaczej nadawania
• Czytania i pisania

Diagnozowanie wymaga wykluczenia zaburzeń rozwojowych, w których również występuje brak rozwoju mowy. Dążymy do wykluczenia:

• Niepełnosprawności intelektualnej
• Autyzmu (całościowych zaburzeń rozwoju)
• Dyzartrii
• Niedosłuchu
• Mutyzmu
• Zaniedbania środowiskowego
• Prostego opóźnienia rozwoju mowy

Jest to tzw. diagnoza przez wykluczenie

Objawy:

• Brak pierwszych słów do 12 m.ż. oraz brak przyrostu słownictwa w 2. i 3. r.ż.
• Posługiwanie się gestami, mniejsza aktywność w wydawaniu dźwięków i gaworzeniu
• Wyraźna trudność w powtarzaniu przez dziecko samogłosek, sylab, prostych wyrazów
• Brak łączenia dwóch wyrazów do 24. miesiąca życia i powyżej: później używanie głównie równoważników zdań, długo utrzymujące się trudności w budowaniu nawet prostych zdań
• Trudność z wypowiadaniem wyrazów, mowa niezrozumiała dla otoczenia
• Mały zasób słownictwa, trudności z przypominaniem sobie słów
• Dziecko nie rozumie przekazów językowych (mowy otoczenia), korzysta z kontekstu sytuacyjnego, gestów i mimiki rozmówcy lub jest często zdezorientowane i w rezultacie wycofane
• Brak koordynacji ruchowej, niezgrabność ruchowa, wyraźnie obniżona sprawność manualna

Charakterystyczne objawy:

• We wczesnym dzieciństwie nastąpiło przerwanie lub zahamowanie rozwoju mowy
• Mowa nie rozwija się, mimo iż dziecko nie ma niedowładów czy porażeń w obrębie aparatu wykonawczego
• Dziecko słyszy dźwięki
• Dobrze rozwija się umysłowo
• Nie jest zaburzone emocjonalnie
• i wychowuje się w korzystnych warunkach środowiskowych
• Dzieci z n.m. o typie afazji mają trudność z wypowiedzeniem tego, co jest dla nich ważne- potrzeb, uczuć, myśli. Zwykle im są starsze, tym bardziej stają się świadome tego deficytu rozwojowego.
• Ograniczona zdolność rozumienia tego, o czym mówią inni, co powoduje, że uczestniczenie w relacji społecznej jest utrudnione.
• Mimo postępów w terapii, objawy zaburzenia są długotrwałe i utrzymują się w mniejszym lub większym stopniu przez całe życie.
• Objawy specyficzne dla zaburzenia dotyczą mowy i sprawności językowej
• Współwystępujące zaburzenia, tzw. niespecyficzne objawy dotyczą: motoryki dużej i małej, funkcji percepcyjnych- percepcji wzrokowej i słuchowej, koordynacji wzrokowo-ruchowej, procesów uwagi, pamięci i myślenia

Rodzice dzieci afatycznych mówią, że dziecko ma problemy z zapamiętywaniem, szczególnie z pamięcią słów.

Może być zdiagnozowana nawet w wieku przedszkolnym lub wczesnoszkolnym, jeśli nastąpiło uszkodzenie prawidłowo rozwijającego się mózgu: przyczyna zaistniała w trakcie procesu rozwojowego (urazy czaszki, choroby zakaźne, nowotwory, zapalenie opon mózgowych, krztusiec, grypa).

Ze względu na charakter zaburzenia mowy i języka wyróżniamy 2 grupy dzieci:

• Z przewagą zaburzeń ekspresji, inaczej m. o typie afazji motorycznej (ekspresyjnej)
• Z przewagą zaburzeń rozumienia, inaczej m. o typie afazji sensorycznej (percepcyjnej)
• Typ mieszany (najczęściej spotykany w praktyce). W zależności, który z nich przeważa, rozróżniamy: n.m. o typie afazji mieszanej z przewagą zaburzeń ekspresyjnych lub n.m. o typie afazji mieszanej z przewagą zaburzeń percepcyjnych.

Najczęściej obserwowane problemy u dzieci afatycznych:

Trudności z uwagą oraz przetwarzaniem słuchowym:

• Problem z aktywnym słuchaniem- wiele poleceń, pytań, treść słuchanych tekstów nie dociera.
• Problemy ze słuchowym przetwarzaniem informacji werbalnych- zaburzenie rozumienia mowy
• Nawet jeśli słuchają, nie mogą przetworzyć i zrozumieć komunikatu
• Zdarza się, że są nadwrażliwe słuchowo.
• Nie lubią głośnych dźwięków lub bardzo rozpraszają się pod wpływem mało istotnych bodźców dźwiękowych

Trudności w wypowiadaniu się:

• Głębokie problemy w zaplanowaniu wypowiedzi, zwłaszcza na żądanie
• Nie mogą przypomnieć sobie słów, które znają, mylą pojęcia podobnie brzmiące lub należące do jednego pola semantycznego
• Zniekształcają słowa, popełniają błędy fleksyjne i składniowe (wypowiedź chaotyczna oraz niezrozumiała)
• Problemy w formułowaniu pytań i odpowiedzi
• Nie mogą swobodnie opowiedzieć o swoich przeżyciach, dzielić się wiedzą,
• Zapytać o to, co ich interesuje
• Trudno zbudować im dłuższą, spójną wypowiedź. Zwykle są uproszczone
• Często wycofują się z rozmów

Trudności w czytaniu i pisaniu - jednym z głównych problemów dzieci afatycznych w szkole

• Czytanie jest zwykle na lepszym poziomie niż pisanie
• Zarówno podczas pisania jak i czytania popełniają wiele błędów. Wiąże się to ze znacznymi zaburzeniami wszystkich aspektów percepcji słuchowej (uwagi i pamięci słuchowej, analizy i syntezy oraz słuchu fonemowego).
• Trudność sprawia planowanie wypowiedzi ustnych i pisemnych

Sprawność motoryczna, zaburzenia praksji:

• Obniżona sprawność ruchowa zarówno w obrębie małej, jak i dużej motoryki
• Kłopoty z równowagą, koordynacją, łapaniem i kopanie piłki,
• Uczeniem się nowych aktywności ruchowych
• Słabo rysują
• Trudności w efektywnym planowaniu działania
• Kłopoty z utrzymaniem porządku w miejscu pracy
• Często gubią przybory szkolne

Funkcjonowanie emocjonalno-społeczne:

Dzieci afatyczne przeżywają ogromną frustrację z powodu własnych problemów. Rodzi to w nich wiele trudnych emocji: zaburza poczucie bezpieczeństwa i podnosi poziom lęku, opóźnia rozwój samodzielności i niezależności, utrudnia kontakty społeczne

Zaburzenia integracji sensorycznej:

• Zaburzenia we właściwej integracji bodźców zmysłowych
• Zaburzona dynamika procesów nerwowych
• Przewaga cech nadpobudliwości psychoruchowej
• Niektóre dzieci są adynamiczne, spowolniałe
• Cechą charakterystyczną dzieci afatycznych jest też męczliwość fizyczna i umysłowa.

Terapia logopedyczna

• Przykładowy program terapii logopedycznej:
• Rozwijanie umiejętności tworzenia prostych zdań
• Poszerzenie słownika czynnego i biernego
• Wzbogacanie zasobu leksykalnego poprzez rozwijanie umiejętności tworzenia i wypowiadania
• Rozwijanie umiejętności uogólniania pojęć
• Rozwijanie umiejętności rozumienia i stosowania form gramatycznych
• Rozwijanie funkcji poznawczych
• Rozwijanie umiejętności użycia i rozumienia form słowotwórczych
• Rozwijanie umiejętności tworzenia i stosowania wyrażeń przyimkowych, spójników
• Rozwijanie umiejętności tworzenia dłuższych wypowiedzi
• Ćwiczenia stymulujące rozwój słychu fonematycznego
• Ćwiczenia stymulujące rozwój umiejętności różnicowania głosek najczęściej: dźwięcznych i bezdźwięcznych
• Ćwiczenia kinestezji artykulacyjnej
• Usprawnianie kojarzenia dźwięków mowy z wybranymi bodźcami wzrokowymi, dotykowymi, ruchowymi
• Ćwiczenia stymulujące analizę i syntezę słuchową
• Jeśli jest taka potrzeba: Usprawnianie pracy aparatu artykulacyjnego – ćwiczenia motoryki aparatu artykulacyjnego, ćwiczenia fonacyjne
• Trening prawidłowego połykania, który wpływa na sprawność artykulatorów
• Usprawnianie pracy aparatu oddechowego (oddychanie torem nosowym)
• Wywołanie i utrwalanie zaburzonych głosek w następującej kolejności:
• Samogłoski ustne i nosowe
• Dwuwargowe,
• Wargowo-zębowe
• Tylnojęzykowe
• t,d,n i gł. l’
• ś, ź, ć, ʒ
• s, z, c, ʒ
• š, ž, č, ǯ
• r

Wskazówki dla nauczycieli:

• Dostosowanie podstawy programowej do jego potrzeb i możliwości. W związku z tym podstawa programowa powinna być dostosowana do potrzeb i możliwości dziecka przy wykorzystaniu kryteriów niezbędności (wiadomości i umiejętności koniecznych) oraz użyteczności (praktyczne zastosowanie w życiu)
• Rozpoznać mocne strony dziecka
• Deficyt językowy ekstremalnie utrudnia opanowanie umiejętności czytania, pisania, liczenia i zdobycie wiadomości ogólnych
• Zaburzenia językowe utrudniają przyswajanie i odtwarzanie wiadomości
• Należy z wyczuciem dobierać treści
• Zasada „mniej, znaczy więcej”- zalewanie dziecka afatycznego lawiną informacji językowych oznacza często stratę czasu nauczyciela oraz dziecka, które z powodu swoich ograniczeń powinno uczyć się przede wszystkim rzeczy przydatnych w życiu
• Dzieci afatyczne najlepiej uczą się poprzez działanie oraz wielozmysłowe doświadczanie rzeczywistości
• Konieczne jest wspieranie komunikatów werbalnych gestem, obrazem, pokazem czynności
• Ważne jest wykorzystywanie muzyki, piosenek, rytmów
• Ważna jest różnorodność form i metod pracy
• Istotnym elementem kształtowania umiejętności dzieci afatycznych jest wielokrotne ich powtarzanie i utrwalanie.
• Wskazane jest stworzenie zindywidualizowanych kart pracy i pomocy dydaktycznych

Bibliografia:

Anna Paluch, Elżbieta Drewniak-Wołosz, Dziecko afatyczne w szkole i przedszkolu, wyd. Komlogo

Elżbieta Drewniak-Wołosz, Logopeda wobec zaburzeń systemu językowego w niedokształceniu mowy o typie afazji, Forum logopedy, maj 2018 r.

Opracowanie: dr Monika Kozera-Wierzchoś