Pojęcie afazja oznacza (Jastrzębowska 1998b):
- brak rozwoju mowy lub jej całkowitą utratę oraz brak rozumienia mowy
- brak rozwoju ekspresji językowej lub całkowitą utratę mówienia z zachowaniem rozumienia, nawet w niewielkim stopniu
- całkowitą utratę rozumienia przy zachowaniu mówienia, czasami cząstkowego
Termin: niedokształcenie mowy (n.m.) o typie afazji to:
Zaburzenie wszystkich czynności mowy, czyli:
- Powtarzania
- Percepcji, inaczej rozumienia
- Ekspresji, inaczej nadawania
- Czytania i pisania
Diagnozowanie wymaga wykluczenia zaburzeń rozwojowych, w których również występuje brak rozwoju mowy. Dążymy do wykluczenia:
- Niepełnosprawności intelektualnej
- Autyzmu (całościowych zaburzeń rozwoju)
- Dyzartrii
- Niedosłuchu
- Mutyzmu
- Zaniedbania środowiskowego
- Prostego opóźnienia rozwoju mowy
Jest to tzw. diagnoza przez wykluczenie
Objawy:
- Brak pierwszych słów do 12 m.ż. oraz brak przyrostu słownictwa w 2. i 3. r.ż.
- Posługiwanie się gestami, mniejsza aktywność w wydawaniu dźwięków i gaworzeniu
- Wyraźna trudność w powtarzaniu przez dziecko samogłosek, sylab, prostych wyrazów
- Brak łączenia dwóch wyrazów do 24. miesiąca życia i powyżej: później używanie głównie równoważników zdań, długo utrzymujące się trudności w budowaniu nawet prostych zdań
- Trudność z wypowiadaniem wyrazów, mowa niezrozumiała dla otoczenia
- Mały zasób słownictwa, trudności z przypominaniem sobie słów
- Dziecko nie rozumie przekazów językowych (mowy otoczenia), korzysta z kontekstu sytuacyjnego, gestów i mimiki rozmówcy lub jest często zdezorientowane i w rezultacie wycofane
- Brak koordynacji ruchowej, niezgrabność ruchowa, wyraźnie obniżona sprawność manualna
Charakterystyczne objawy:
- We wczesnym dzieciństwie nastąpiło przerwanie lub zahamowanie rozwoju mowy
- Mowa nie rozwija się, mimo iż dziecko nie ma niedowładów czy porażeń w obrębie aparatu wykonawczego
- Dziecko słyszy dźwięki
- Dobrze rozwija się umysłowo
- Nie jest zaburzone emocjonalnie
- i wychowuje się w korzystnych warunkach środowiskowych
- Dzieci z n.m. o typie afazji mają trudność z wypowiedzeniem tego, co jest dla nich ważne- potrzeb, uczuć, myśli. Zwykle im są starsze, tym bardziej stają się świadome tego deficytu rozwojowego.
- Ograniczona zdolność rozumienia tego, o czym mówią inni, co powoduje, że uczestniczenie w relacji społecznej jest utrudnione.
- Mimo postępów w terapii, objawy zaburzenia są długotrwałe i utrzymują się w mniejszym lub większym stopniu przez całe życie.
- Objawy specyficzne dla zaburzenia dotyczą mowy i sprawności językowej
- Współwystępujące zaburzenia, tzw. niespecyficzne objawy dotyczą: motoryki dużej i małej, funkcji percepcyjnych- percepcji wzrokowej i słuchowej, koordynacji wzrokowo-ruchowej, procesów uwagi, pamięci i myślenia
Rodzice dzieci afatycznych mówią, że dziecko ma problemy z zapamiętywaniem, szczególnie z pamięcią słów.
Może być zdiagnozowana nawet w wieku przedszkolnym lub wczesnoszkolnym, jeśli nastąpiło uszkodzenie prawidłowo rozwijającego się mózgu: przyczyna zaistniała w trakcie procesu rozwojowego (urazy czaszki, choroby zakaźne, nowotwory, zapalenie opon mózgowych, krztusiec, grypa).
Ze względu na charakter zaburzenia mowy i języka wyróżniamy 2 grupy dzieci:
- Z przewagą zaburzeń ekspresji, inaczej m. o typie afazji motorycznej (ekspresyjnej)
- Z przewagą zaburzeń rozumienia, inaczej m. o typie afazji sensorycznej (percepcyjnej)
- Typ mieszany (najczęściej spotykany w praktyce). W zależności, który z nich przeważa, rozróżniamy: n.m. o typie afazji mieszanej z przewagą zaburzeń ekspresyjnych lub n.m. o typie afazji mieszanej z przewagą zaburzeń percepcyjnych.
Najczęściej obserwowane problemy u dzieci afatycznych:
Trudności z uwagą oraz przetwarzaniem słuchowym:
- Problem z aktywnym słuchaniem- wiele poleceń, pytań, treść słuchanych tekstów nie dociera.
- Problemy ze słuchowym przetwarzaniem informacji werbalnych- zaburzenie rozumienia mowy
- Nawet jeśli słuchają, nie mogą przetworzyć i zrozumieć komunikatu
- Zdarza się, że są nadwrażliwe słuchowo.
- Nie lubią głośnych dźwięków lub bardzo rozpraszają się pod wpływem mało istotnych bodźców dźwiękowych
Trudności w wypowiadaniu się:
- Głębokie problemy w zaplanowaniu wypowiedzi, zwłaszcza na żądanie
- Nie mogą przypomnieć sobie słów, które znają, mylą pojęcia podobnie brzmiące lub należące do jednego pola semantycznego
- Zniekształcają słowa, popełniają błędy fleksyjne i składniowe (wypowiedź chaotyczna oraz niezrozumiała)
- Problemy w formułowaniu pytań i odpowiedzi
- Nie mogą swobodnie opowiedzieć o swoich przeżyciach, dzielić się wiedzą,
- Zapytać o to, co ich interesuje
- Trudno zbudować im dłuższą, spójną wypowiedź. Zwykle są uproszczone
- Często wycofują się z rozmów
Trudności w czytaniu i pisaniu - jednym z głównych problemów dzieci afatycznych w szkole
- Czytanie jest zwykle na lepszym poziomie niż pisanie
- Zarówno podczas pisania jak i czytania popełniają wiele błędów. Wiąże się to ze znacznymi zaburzeniami wszystkich aspektów percepcji słuchowej (uwagi i pamięci słuchowej, analizy i syntezy oraz słuchu fonemowego).
- Trudność sprawia planowanie wypowiedzi ustnych i pisemnych
Sprawność motoryczna, zaburzenia praksji:
- Obniżona sprawność ruchowa zarówno w obrębie małej, jak i dużej motoryki
- Kłopoty z równowagą, koordynacją, łapaniem i kopanie piłki,
- Uczeniem się nowych aktywności ruchowych
- Słabo rysują
- Trudności w efektywnym planowaniu działania
- Kłopoty z utrzymaniem porządku w miejscu pracy
- Często gubią przybory szkolne
Funkcjonowanie emocjonalno-społeczne:
Dzieci afatyczne przeżywają ogromną frustrację z powodu własnych problemów. Rodzi to w nich wiele trudnych emocji: zaburza poczucie bezpieczeństwa i podnosi poziom lęku, opóźnia rozwój samodzielności i niezależności, utrudnia kontakty społeczne
Zaburzenia integracji sensorycznej:
- Zaburzenia we właściwej integracji bodźców zmysłowych
- Zaburzona dynamika procesów nerwowych
- Przewaga cech nadpobudliwości psychoruchowej
- Niektóre dzieci są adynamiczne, spowolniałe
- Cechą charakterystyczną dzieci afatycznych jest też męczliwość fizyczna i umysłowa.
Terapia logopedyczna
- Przykładowy program terapii logopedycznej:
- Rozwijanie umiejętności tworzenia prostych zdań
- Poszerzenie słownika czynnego i biernego
- Wzbogacanie zasobu leksykalnego poprzez rozwijanie umiejętności tworzenia i wypowiadania
- Rozwijanie umiejętności uogólniania pojęć
- Rozwijanie umiejętności rozumienia i stosowania form gramatycznych
- Rozwijanie funkcji poznawczych
- Rozwijanie umiejętności użycia i rozumienia form słowotwórczych
- Rozwijanie umiejętności tworzenia i stosowania wyrażeń przyimkowych, spójników
- Rozwijanie umiejętności tworzenia dłuższych wypowiedzi
- Ćwiczenia stymulujące rozwój słychu fonematycznego
- Ćwiczenia stymulujące rozwój umiejętności różnicowania głosek najczęściej: dźwięcznych i bezdźwięcznych
- Ćwiczenia kinestezji artykulacyjnej
- Usprawnianie kojarzenia dźwięków mowy z wybranymi bodźcami wzrokowymi, dotykowymi, ruchowymi
- Ćwiczenia stymulujące analizę i syntezę słuchową
- Jeśli jest taka potrzeba: Usprawnianie pracy aparatu artykulacyjnego – ćwiczenia motoryki aparatu artykulacyjnego, ćwiczenia fonacyjne
- Trening prawidłowego połykania, który wpływa na sprawność artykulatorów
- Usprawnianie pracy aparatu oddechowego (oddychanie torem nosowym)
- Wywołanie i utrwalanie zaburzonych głosek w następującej kolejności:
- Samogłoski ustne i nosowe
- Dwuwargowe,
- Wargowo-zębowe
- Tylnojęzykowe
- t,d,n i gł. l’
- ś, ź, ć, ʒ
- s, z, c, ʒ
- š, ž, č, ǯ
- r
Wskazówki dla nauczycieli:
- Dostosowanie podstawy programowej do jego potrzeb i możliwości. W związku z tym podstawa programowa powinna być dostosowana do potrzeb i możliwości dziecka przy wykorzystaniu kryteriów niezbędności (wiadomości i umiejętności koniecznych) oraz użyteczności (praktyczne zastosowanie w życiu)
- Rozpoznać mocne strony dziecka
- Deficyt językowy ekstremalnie utrudnia opanowanie umiejętności czytania, pisania, liczenia i zdobycie wiadomości ogólnych
- Zaburzenia językowe utrudniają przyswajanie i odtwarzanie wiadomości
- Należy z wyczuciem dobierać treści
- Zasada „mniej, znaczy więcej”- zalewanie dziecka afatycznego lawiną informacji językowych oznacza często stratę czasu nauczyciela oraz dziecka, które z powodu swoich ograniczeń powinno uczyć się przede wszystkim rzeczy przydatnych w życiu
- Dzieci afatyczne najlepiej uczą się poprzez działanie oraz wielozmysłowe doświadczanie rzeczywistości
- Konieczne jest wspieranie komunikatów werbalnych gestem, obrazem, pokazem czynności
- Ważne jest wykorzystywanie muzyki, piosenek, rytmów
- Ważna jest różnorodność form i metod pracy
- Istotnym elementem kształtowania umiejętności dzieci afatycznych jest wielokrotne ich powtarzanie i utrwalanie.
- Wskazane jest stworzenie zindywidualizowanych kart pracy i pomocy dydaktycznych
Bibliografia:
Anna Paluch, Elżbieta Drewniak-Wołosz, Dziecko afatyczne w szkole i przedszkolu, wyd. Komlogo
Elżbieta Drewniak-Wołosz, Logopeda wobec zaburzeń systemu językowego w niedokształceniu mowy o typie afazji, Forum logopedy, maj 2018 r.
Opracowanie: dr Monika Kozera-Wierzchoś