Do celów logorytmiki zalicza się:

• usprawnianie toru oddechowego,
• kształtowanie prawidłowej fonacji,
• usprawnianie narządów mowy,
• kształtowanie słuchu fonematycznego (zdolność do odróżniania fonemów np. p-b, k-g itd.),
• kształtowanie pamięci muzycznej,
• kształtowanie poczucia rytmu i tempa,
• kształtowanie szybkiej reakcji ruchowej na bodźce dźwiękowe (słowo, dźwięk, ciszę),
• usprawnianie motoryki dużej,
• rozwój intelektualny,
• rozwój społeczny.

Ćwiczenia logorytmiczne realizowane są w kilkuosobowych grupach, a idealnym wprost rozwiązaniem jest tworzenie grup jednorodnych. Obejmują one dzieci z takim samym rodzajem i podobnym stopniem zaburzeń mowy lub zaburzeń ruchowych czy słuchu. Czas trwania zajęć bywa różny dla poszczególnych grup wiekowych i waha się od 15 do 45 minut. Inne rozwiązanie organizacyjne stanowi włączenie elementów logorytmiki do typowych ćwiczeń logopedycznych indywidualnych bądź grupowych.

Celem ćwiczeń logorytmicznych jest zwrócenie uwagi dzieci na zjawiska wspólne dla muzyki i mowy (wypowiedzi), a więc na rytm, tempo, wysokość dźwięku, melodię, głośność i barwę dźwięku, akcent, frazowanie oraz artykulację. W dalszej części artykułu omówię za pomocą jakich ćwiczeń realizowane są niektóre z tych elementów w logorytmice.

Zakres programu logorytmiki dla poszczególnych rodzajów zaburzeń mowy jest zróżnicowany - inny więc będzie dla dziecka jąkającego się, a inny dla dziecka autystycznego lub upośledzonego umysłowo wykazującego zaburzenia zachowania, natomiast ćwiczenia logorytmiczne realizowane z dziećmi z upośledzonym słuchem, ciężko uszkodzonym narządem ruchu wymagają zastosowania specyficznej i odpowiednio dobranej do potrzeb metodyki. Programy ćwiczeń logorytmicznych obejmują ćwiczenia reprezentatywne dla poszczególnych ich rodzajów. Proporcje ilościowe i jakościowe ćwiczeń uzależnione są od potrzeb terapeutycznych danego dziecka lub grupy dzieci. Inne realizuje się z dziećmi z dyskoordynacją słuchowo-ruchową (jąkanie, giełkot), inne z dziećmi opóźnionymi ruchowo (alalia ekspresywna), a jeszcze inne z dziećmi z zaburzoną percepcją (dyslalia, alalia percepcyjna).

Treści i formy logorytmiki

Pierwszym działem logorytmiki są ćwiczenia ruchowe, a w przypadku niektórych dzieci pobudzanie gotowości do podejmowania ruchu. Deficyt sprawności ruchowej u dzieci z zaburzeniami mowy i słuchu obejmuje różne sfery motoryki. Przejawia się on w zaburzeniach różnych rodzajów koordynacji, orientacji przestrzennej, kierunkowej i czasowej oraz napięcia neuromięśniowego. Wymienione zaburzenia powodują obniżenie ogólnej sprawności ruchowej, stąd realizuje się ćwiczenia, których zadaniem jest skorygowanie błędów w realizacji przede wszystkim podstawowych form ruchu oraz wyuczenie ruchów w ogóle nie wykonywanych.

Ćwiczenia ruchowe

Muzyka towarzysząca ćwiczeniom organizuje przebieg ruchu w czasie, a swoją dynamiką reguluje napięcie mięśniowe. Charakter muzyki wyznacza rodzaj ekspresji ruchowej. Ponadto może wyciszać nadmierne napięcie psychiczne, a w sytuacji odwrotnej - aktywizować dziecko do spontanicznego lub zorganizowanego rytmem ruchu. Podczas ćwiczeń ruchowych kształcimy orientację kierunkową, ważną dla swobodnego przemieszczania się w otoczeniu. Również przydatne w kształceniu swobody ruchowej są ćwiczenia równoważne.

Drugi dział logorytmiki stanowią ćwiczenia słuchowo-ruchowe, których zadaniem jest wykształcenie u dzieci gotowości do percepcji zróżnicowanych bodźców muzycznych. Gotowość ta jest warunkiem do prawidłowego funkcjonowania koordynacji słuchowo-ruchowej. Nadrzędnym zaś celem ćwiczeń słuchowo-ruchowych jest wykształcenie u dzieci wrażliwości słuchowej, warunkującej odbiór poprawnego wzorca, na przykład podawanego przez logopedę, a także wykształcenie umiejętności dokonywania samokontroli słuchowej koniecznej w czasie mówienia. Ćwiczenia te charakteryzuje ścisły związek ruchu z muzyką.

Większość ćwiczeń słuchowo-ruchowych organizuje muzyka, jest ona nieodłącznym ich elementem. Może to być muzyka fortepianowa, najczęściej improwizowana przez osobę prowadzącą zajęcia, można również prowadzić zajęcia grając na instrumentach perkusyjnych, korzystać z nagrań magnetofonowych, a także wykorzystać tekst (np. rytmizowane wiersze i piosenki), który przejmuje funkcje muzyki.

Dzieci, u których rozwój psychomotoryczny przebiega prawidłowo, reagują na muzykę spontanicznie i nie mają trudności z realizacją ruchową jej elementów. Natomiast dzieci z zahamowaniami motorycznymi, psychicznymi lub nadpobudliwe reagują na muzykę inaczej (brak harmonii ruchów, ruchy nieadekwatne do muzyki). Zakłócenia koordynacji słuchowo-ruchowej mogą być wywołane różnymi przyczynami. Wśród nich należy wymienić dwie podstawowe: problemy z percepcją muzyki oraz zakłócenia w sferze ruchowej.

Ćwiczenia słuchowo-ruchowe - rytmiczne

Ważną grupę ćwiczeń tego działu stanowią te, które wyrabiają szybką reakcję ruchową na sygnały optyczne, muzyczne i słowne. W czasie ich realizacji oczekujemy od dziecka natychmiastowej reakcji ruchowej na sygnał bądź sygnały. Ćwiczenia te podporządkowuje muzyce aparat mięśniowo-ruchowy dziecka, dzięki czemu uczy się ono świadomie i celowo kierować reakcjami ruchowymi, nabywa psychiczną i ruchową gotowość do realizacji innych rodzajów ćwiczeń, m.in. kształcących poczucie metrum. Czynnikiem organizującym te ćwiczenia są przebiegi akcentów, pojawiające się regularnie i nieregularnie. Akcenty powodują spontaniczne reakcje ruchowe. Niepodporządkowanie się im świadczy o braku wewnętrznych przeżyć u dzieci, spowodowanych zaburzeniem percepcji.

Ćwiczenia dynamiczne

Kolejny rodzaj zadań logorytmicznych to ćwiczenia dynamiki. Wykonywane są one przez dzieci w ruchu, np. przez głośny i cichy chód. Ulubioną przez dzieci formą tych ćwiczeń jest gra na instrumentach perkusyjnych. Ćwiczenia z dynamiki mogą być realizowane także głosowo (z wykorzystaniem podparcia oddechowego). Podobnie jak przy realizacji stopniowych zmian tempa celowe jest wprowadzenie ćwiczeń gradacji dynamiki. Dźwięki grane i śpiewane są sposobem: coraz głośniej - coraz ciszej. Następnie realizowane są zmiany: coraz szybciej - coraz wolniej. W ruchu i w grze w zmiennych tempach potrzebna jest większa kontrola słuchowa i umiejętność regulowania napięcia mięśni, dlatego ćwiczenia te sprawiają dzieciom już więcej trudności. Ich podejmowanie uważam jednak za celowe, wzbogacające doświadczenia słuchowo-ruchowe dziecka.

Trzeci dział logorytmiki stanowią ćwiczenia kształcące inwencję twórczą dziecka. Każde dziecko posiada zdolność do fantazjowania. Bywają jednak dzieci, u których stwierdzamy ograniczony lub całkowity brak zdolności twórczych. Zahamowania te jednak często ustępują w wyniku stosowania odpowiednich ćwiczeń.

Ćwiczenia kształcące inwencję twórczą

Należą do nich swobodne improwizacje ruchowe do muzyki dziecięcej, inscenizacje ruchowe piosenek, pantomimiczne scenki i szarady inscenizowane, improwizacje czy impresje muzyczno-ruchowe, a także różnorodne zabawy i ćwiczenia muzyczno-ruchowe eksponujące improwizację i tworzenie.

Ćwiczenia melodyczne

Są one realizowane przez dzieci na takich instrumentach melodycznych jak: cymbałki, cytra, instrumenty elektroniczne, pianino i ksylofon. W grze na cytrze dzieci realizują ćwiczenia intonacyjne na pojedynczych słowach i wyrażeniach, korzystając przy tym ze specjalnych plansz do instrumentu. Dzieci bardziej zaawansowane w mowie wykonują na cytrze również melodie piosenek ze śpiewem. Melodie, czy charakterystyczny ruch dźwięków są też rozpoznawane przez dzieci w opowieściach dźwiękowych. Jest to najbardziej ulubiona forma zabawy, w której do obrazków składających się na jakieś zdarzenie dzieci wykonują proste ilustracje dźwiękowe (najczęściej na prostych instrumentach perkusyjnych lub instrumencie elektronicznym, który nie wymaga specjalnej techniki wydobycia dźwięku). Następnie zdarzenia te przedstawiane są ruchowo z muzyką w formie opowieści muzyczno-ruchowej. Dzieci najstarsze udaje się zachęcać do tworzenia własnych ilustracji dźwiękowych, a także dobierania obrazów opowieści do muzyki granej przez prowadzącego, na podstawie tylko własnych skojarzeń i nabytego doświadczenia słuchowego oraz ruchowego.

Ćwiczenia logorytmiczne są ważnym elementem w kierowaniu ruchową, estetyczną i społeczną aktywnością dzieci, co oznacza, że wraz z rozwojem ruchowym postępuje u nich rozwój sfery poznawczej i emocjonalnej, a także wykształcają się różne formy kontaktów społecznych. Ponadto ćwiczenia te kształtują pozytywne cechy osobowości, przede wszystkim takie, jak: intencjonalność działania, samodzielność w rozwiązywaniu zadań i zdyscyplinowanie, a więc te cechy, które ułatwiają dziecku przystosowanie się do przedszkolnej, szkolnej i pozaszkolnej społeczności.

Logorytmika jest korzystnym dopełnieniem także indywidualnej terapii dziecka z zaburzeniem mowy tym bardziej, że kształci wrażliwość dziecka na bodźce dźwiękowe i twórczo wykorzystuje naturalną każdemu dziecku potrzebę ruchu. Trening słuchowy należy traktować jako podłoże, z którego z czasem dopiero może rozwinąć się i być pielęgnowana mowa dźwiękowa. Jednakże zawsze musimy pamiętać o tym, by czyniąc jedno, nie zaniedbywać drugiego, wszak w logorytmice zachodzi konieczność równoległego prowadzenia z ćwiczeniami mowy - ćwiczeń słuchowych i ruchowych.

Źródła:

• Walencik-Topiłko A., Głos jako narzędzie: materiały do ćwiczeń emisji głosu dla osób pracujących głosem i nad głosem, Harmonia 2009,
• Łuńska J., Rytm, ruch, mowa czyli zabawy logorytmiczne na cztery pory roku, wyd. Metris,
• Barańska M., Rymuj, głoskuj, w rytmie klaszcz! Ćwiczenia uwagi, pamięci słuchowej, koordynacji ruchowo-słuchowej i słuchu fonemowego, wyd. Harmonia.

Oprac. dr Monika Kozera-Wierzchoś