Rozwój mowy trwa kilka lat i w jego przebiegu wyodrębniają się pewne okresy, których czas trwania u dziecka rozwijającego się w normie można określić w przybliżeniu w sposób następujący:
- od urodzenia do 1 roku życia – okres melodii
- od 1 do 2 roku życia- okres wyrazu
- od 2 do 3 roku życia –okres zdania
- od 3 do 7 roku życia – okres swoistej mowy dziecięcej
PRZED NARODZENIEM
- Picie płynu owodniowego, ruchy mimiczne, czy odruch ssania są pierwszym treningiem narządów mowy już w łonie matki.
- Nienarodzony maluch reaguje na bodźce akustyczne. Jest w stanie odróżnić głos mamy od innych dźwięków, co zapewnia mu poczucie bezpieczeństwa.
PIERWSZY ROK ŻYCIA
- 1 miesiąc – Dziecko poprzez krzyk, płacz i pomrukiwania komunikuje swoje potrzeby. Wydaje dźwięki, które mogą przypominać a, e, he.
- 2-3 miesiąc – GŁUŻENIE są to specyficzne dźwięki o zróżnicowanych, przypadkowych miejscach artykulacji, nie mieszczących się w systemie fonologicznym języka. Aktywność ruchowa sprzyja wydawaniu dźwięków, zwłaszcza gdy dziecko jest zadowolone i najedzone.
- Głużenie jest odruchem bezwarunkowym, w którym wyróżnia się samogłoski i spółgłoski.
- Pojawia się uśmiech społeczny- reagowanie uśmiechem na twarz innej osoby.
- Głużenie dzieci we wszystkich językach świata wygląda bardzo podobnie i pojawia się w tym samym okresie życia.
- Głużą wszystkie dzieci, także głuche od urodzenia. Taka forma wokalizacji jest oznaką dobrego samopoczucia.
- 4-5 miesiąc – pojawiają się pierwsze spółgłoski. Najczęściej są to P, B, M. Dziecko wydaje głośne okrzyki radości.
- 6-7 miesiąc – GAWORZENIE, dziecko realizuje różnorodne sylaby ze zmienną siłą dźwięku. Najczęściej malec gaworzy, kiedy jest zadowolony.
- Słuchając wypowiedzi innych osób, stara się naśladować usłyszane dźwięki.
- Powtarza swoje własne realizacje (gaworzenie samonaśladowcze).
- W ten sposób utrwalają się nowe elementy w mowie. Najczęściej są to sylaby otwarte (zakończone samogłoską) np. ma-ma, da-da, ge-ge.
- Brak gaworzenia nasuwa podejrzenie, że dziecko ma problemy ze słuchem.
- Jako pierwsze dziecko rozpoznaje emocje. Dlatego ważne jest, aby słowa kierowane do dziecka były poparte mimiką i odpowiednią intonacją głosu.
- 9 miesiąc – Pojawia się gest wskazywania palcem, oznaczający intencję komunikacyjną oraz chęć zwrócenia uwagi osoby dorosłej na dany przedmiot. Dziecko łączy takie same sylaby, często przypominające słowa np. ba-ba, pa-pa.
- 10 miesiąc- Dziecko zaczyna kojarzyć proste słowa z konkretną osobą, przedmiotem lub czynnością (mama, tata, da, am).
- Zaczyna używać prostych słów składających się z jednej lub dwóch sylab, bądź wyrażenia dźwiękonaśladowcze w konkretnym celu- żeby kogoś zawołać, coś dostać lub nazwać.
- 12 miesiąc – Maluch doskonali umiejętność rozumienia prostych słów i poleceń.
- Samodzielnie wypowiada kilka wyrazów (zbudowanych z jednej lub dwóch sylab).
ROZWÓJ MOWY W DRUGIM ROKU ŻYCIA
- 13-16 miesięcy - słowa mogą być jeszcze zbudowane z pojedynczej lub z podwójnej sylaby (np. mama, tata, dziadzia, pa, da).
- Malec rozumie proste pytania i polecenia (np. Daj mi, Chodź tu, Gdzie jest picie?).
- Posiada zdolność dzielenia uwagi z dorosłym.
- Używa wyrażeń dźwiękonaśladowczych, aby nazwać zwierzęta (ko-ko, bee, mu, pi-pi).
- 18 miesięcy – buduje wyrazy zawierające różne samogłoski (np. pika-piłka, miau-kotek).
- Wypowiada się głównie jednowyrazowo.
- W mowie brak odmiany wyrazów.
- Następuje rozwój rozumienia prostych zdań (szczególnie tych o zabarwieniu emocjonalnym).
- 24 miesiąc- Pojawiają się wypowiedzi dwuwyrazowe (pierwsze zdania).
- Dziecko zaczyna odmieniać wyrazy (początkowo przez przypadki).
- W odmianie czasownika najczęściej używa 3 osoby liczby pojedynczej np. Adaś je, pije, bawi.
- Pojawiają się czasowniki w trybie rozkazującym: daj!
ROZWÓJ MOWY W TRZECIM ROKU ŻYCIA
- Zdecydowanie wzrasta liczba wypowiadanych słów. Dziecko potrafi zbudować zdania złożone z trzech, czterech wyrazów. Zdarza mu się popełniać przy tym błędy, stosując łatwiejsze odpowiedniki.
- Posługuje się tzw. językiem dziecięcym –może zdrabniać wyrazy oraz tworzyć własne nazwy przedmiotów i czynności.
- Charakterystyczne w mowie jest zmiękczanie spółgłosek np. zamiana głoski s na ś- śok – sok, źaba-żaba, śmok-smok.
- W związku ze wzrostem sprawności narządów artykulacyjnych, w mowie pojawia się coraz więcej głosek. Ich realizacja może nie być jeszcze w pełni zgodna z normą.
- Dziecko przestawia sylaby lub głoski w trudnych wyrazach, choć wie jak powinny one prawidłowo brzmieć.
- Trzylatek zazwyczaj nie wymawia jeszcze głosek: sz, ż, cz, dź, r. Trudność sprawiają także ą, ę.
- Trzylatek potrafi zakomunikować swoje potrzeby, odpowiedzieć na zadane mu pytania oraz zapytać o to co je interesuje.
- Po ukończeniu 3 roku życia powinno ustępować zmiękczanie spółgłosek (prawidłowa realizacja s, z, c, dz).
ROZWÓJ MOWY CZTEROLATKA
- Czterolatek jest niezwykle ciekawy świata. Zadaje bardzo dużo pytań.
- Stale rozwija się zdolność rozumienia, dziecko potrafi odpowiedzieć na proste pytania np. dotyczące swojej zabawki, bajki itp.
- Zaczyna dostrzegać i nazywać związki przyczynowo-skutkowe, dzięki czemu jego wypowiedzi są coraz bardziej rozbudowane.
- Dziecko dostrzega różnice między teraźniejszością, przeszłością i przyszłością.
- Czterolatek poza zdaniami prostymi powinien posługiwać się także zdaniami złożonymi.
- W mowie może pojawiać się hiperpoprawność np. cukierek-czukierek.
- Zanika w mowie zmiękczanie spółgłosek, które było charakterystyczne dla mowy trzylatka. U niektórych dzieci pojawiają się najtrudniejsze głoski, czyli sz, ż, cz, r.
- Stale wzrasta liczba słów, dziecko nazywa emocje – ojej, super! hurra!; określa położenie danego przedmiotu np. na, pod, za, obok itd.
- Spada liczba neologizmów dziecięcych.
ROZWÓJ MOWY W PIĄTYM I SZÓSTYM ROKU ŻYCIA
- Jest to czas ostatecznego kształtowania się systemu językowego.
- Dziecko potrafi wyodrębnić głoski na początku, w środku i na końcu wyrazu. Umie wymyślić słowo zaczynające się na daną głoskę oraz wyklaskać sylaby w wyrazie.
- Od pięciolatka wymagamy poprawnego wymawiania prawie wszystkich głosek, wyjątek stanowi głoska [r], (często pojawia się dopiero u sześciolatka).
- Warto skorygować wady wymowy przed rozpoczęciem nauki w szkole.
- Malec potrafi opowiadać długie historie i rozmawiać o swoich uczuciach. Lubi żarty i gry słowne.
- Mowa sześciolatka powinna być w pełni ukształtowana. Dziecko powinno wymawiać wszystkie głoski, a w swoich wypowiedziach posługiwać się zdaniami. Słownik dziecka wzrasta oraz wzbogaca się zdolność narracji.
M.Łukawska-Dudek
- J. Cieszyńska, M. Korenda, Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka od noworodka do 6 roku życia, Kraków 2008,
- L. Kaczmarek, Nasze dziecko uczy się mowy,Lublin 1966,
- I. Styczek, Logopedia, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.