Przyczyny zaburzeń w rozwoju mowy dzieci z zespołem Downa mają przede wszystkim podłoże anatomiczne. Uszkodzenie tkanki mózgowej powoduje, że dzieci te cechuje obniżona, w rozmaitym stopniu, sprawność intelektualna. Zaburzenia mowy i jej rozwoju mogą być warunkowane centralnie, jako następstwo uszkodzenia centralnego układu nerwowego (CUN), albo pozacentralnie, wskutek uszkodzenia dróg nerwowych lub narządów biorących udział w procesie mowy. Nie bez znaczenia pozostają cechy kliniczne zespołu Downa, takie jak: wadliwa budowa anatomiczna krtani, asymetryczne ustawienie wiązadeł głosowych, wadliwa budowa anatomiczna nosogardzieli, wady w obrębie jamy ustnej: wąskie, wysoko wysklepione podniebienie, krótkie podniebienie miękkie, brak języczka, rozszczep podniebienia, zbyt rozrośnięty, gruby, ciężki, mięsisty, mało ruchliwy język, nieprawidłowo rozstawione zęby, nieprawidłowy zgryz, hypotonia mięśniowa, ogólna wiotkość, w tym wiotkość mięśni fonacyjnych i oddechowych, zaburzenia funkcjonalne układu oddechowego. Do tego dochodzą częste infekcje, skłonność do przeziębień i przewlekłego nieżytu nosa.

Etapy pracy logopedycznej

Etap przygotowawczy w okresie melodii

Instruowani przez logopedę rodzice w codziennych sytuacjach stwarzają warunki do rozwoju komunikacji dziecka z otoczeniem, torują dziecku drogę do mówienia. Wczesne wspomaganie rozwoju mowy odbywa się przez: stwarzanie dziecku warunków do zabaw głosem i dźwiękami, nadawanie znaczenia komunikatom bezsłownym, kojarzenie słów z przedmiotami i czynnościami, uczenie rozumienia pojęć słownych, motywowanie i zachęcanie dziecka do słownego sposobu porozumiewania się.

  • Pierwsze zabiegi o charakterze profilaktyczno-usprawniającym są związane z osiąganiem przez dziecko tzw. dojrzałości pokarmowej. Zalecane masaże twarzy i wnętrza jamy ustnej, stymulowanie punktów neuromotorycznych twarzy mają na celu wzmocnienie napięcia mięśni, usprawnienie czynności gryzienia, żucia i połykania.
  • Wszystkie mięśnie biorące udział w czynnościach związanych ze spożywaniem uczestniczą też w akcie mówienia. Troska o dojrzałość pokarmową wiąże się ze stworzeniem dziecku możliwości do artykulacji. Aby dziecko mogło mówić, musi najpierw nauczyć się jeść w sposób dojrzały na określonym etapie rozwojowym.
  • Ćwiczenia słuchowe z wykorzystaniem bodźców niewerbalnych – rodzic powinien rozbudzać zainteresowanie dźwiękiem, uczyć rozróżniania dźwięków.
  • Rozwijanie komunikacji w fazie bezsłownej – pierwszym czynnikiem koniecznym do stworzenia sytuacji komunikacyjnej jest nawiązanie i utrzymanie kontaktu wzrokowego. Opanowanie tej umiejętności ma wpływ na rozwój naśladownictwa.
  • Zachęcanie dziecka do produkowania dźwięków. Wszystkie próby dziecka powinny być podchwytywane przez rodzica, powtarzane przez niego. To rodzic jest zobowiązany do podejmowania rozmowy z dzieckiem w języku dziecka. W codziennych zabawach jest mnóstwo okazji do wykorzystywania wyrazów dźwiękonaśladowczych. Najważniejsze to mówić, mówić do dziecka – kąpać go w słowach, ale... nie utopić. W każdej sytuacji należy maluchowi „przybliżać świat słowami”, opowiadać o tym, co widzimy, co robimy.
  • Rozwijanie rozumienia mowy i wzbogacanie słownictwa biernego.

Etap przygotowawczy w okresie wyrazu i zdania

  • ćwiczenia korygujące dysfunkcje oddychania i połykania,
  • ćwiczenia usprawniające narządy mowy,
  • ćwiczenia rozumienia wypowiedzi (pytań, poleceń, zdań oznajmujących),
  • ćwiczenia rozwijające zasób pojęć w słowniku dziecka,
  • ćwiczenia fonacyjno-oddechowe,
  • ćwiczenia artykulacyjne – korygowanie sfery artykulacyjnej nie zawsze jest możliwe u dzieci z obniżoną sprawnością intelektualną i znacznymi wadami anatomicznymi, należy pamiętać, że istotą procesu usprawniania mowy jest umożliwienie nawiązywania kontaktów z otoczeniem, a nie wypracowanie poprawności artykulacyjnej. Jeżeli praca korekcyjna przynosi efekty minimalne lub nie przynosi ich wcale, lepiej jest skoncentrować się na innych sferach rozwoju językowego, a nie żmudnie ćwiczyć artykulację.

Przykłady aktywności wspomagających rozwój dziecka z zespołem Downa w wieku przedszkolnym (na podstawie: Parent Guides, Part III, Down’s Children’s Association)

Wśród zabaw rozwijających sprawność motoryczną można wymienić:

  • czworakowanie przez tunele (może być zestaw dużych kartonów)
  • wchodzenie do góry i schodzenie w dół po nierównym terenie (górki, skarpy, itp.)
  • przytrzymywanie dziecka stojącego na niestabilnej powierzchni, np. na dużej, częściowo nadmuchanej piłce lub materacu (po materacu dziecko może też chodzić)
  • ćwiczenie równowagi na koniku na biegunach, na dużym wałku
  • w przypadku dzieci mniej pewnych grawitacyjnie opiekun może przytrzymywać je stojące na jego kolanach, podczas gdy kołysze on nogami lub porusza nimi rytmicznie do góry i na dół
  • spacerowanie przez dziecko boso po różnych powierzchniach

2. W rozwijaniu samoobsługi warto zwracać uwagę na:

  • zwiększanie zakresu samodzielności dziecka w rozbieraniu i ubieraniu oraz jedzeniu

Pomocna mogą okazać się techniki demonstracji, naśladownictwa i podpowiadania. Podczas nauki rozbierania i ubierania zalecana jest technika kojarzenia wstecznego. Oznacza to, że dziecko należy uczyć w pierwszej kolejności działania ostatniego, następnie przedostatniego, i tak dalej, aż do pierwszego.

  • picie z kubka (początkowo należy nalewać tylko płynu, stopniowo zwiększając jego ilość)
  • umiejętność przenoszenia kubka z płynem bez rozlewania (początkowo należy nalewać mniej nić pół kubka)

3. W stymulowaniu rozwoju mowy jest bardzo istotne, aby zauważać jakiekolwiek wysiłki dziecka w mówieniu, a zatem dorosły powinien zgadywać, co dziecko chce wyrazić. Może próbować komunikować się przez wskazywanie palcem (tzw. gest wskazujący). Dorosły może zawsze pomóc, stosując zarówno gesty, jak i werbalne komunikaty, aby naprowadzić dziecko na to, czego się od niego oczekuje[1]. Wskazane jest budowanie krótkich zdań i stosowanie tych samych podstawowych słów w codziennej komunikacji. Dziecko będzie stopniowo przyzwyczajało się do nich i w końcu zacznie powtarzać niektóre, chociaż może to wymagać długiego czasu.

U części dzieci z problemami w rozwoju mowy przydatne mogą się okazać nagrania. W zależności od poziomu funkcjonowania dziecka mogą to być nagrania z odgłosami zwierząt, utwory mówione. Zaleca się zabawy zawierające rytmiczne stukanie, klaskanie, chodzenie, tańczenie oraz piosenki i wierszyki ilustrowane gestem. Pomocna są też obrazki, stopniowo przechodząc od obrazków zawierających kilka lub więcej elementów.

Dzieci, które mają problemy z kontrolowaniem oddechu lub języka, mogą być zachęcane do dmuchania na kawałki papieru lub piórko, dmuchania baniek mydlanych oraz picia przez rurkę (początkowo przez krótką i grubą rurkę).

W usprawnianiu koordynacji oko-ręka można zastosować grę w kręgle. Zaczyna się od turlania piłki do dziecka i zachęcania go, aby poturlało piłkę z powrotem do opiekuna, ze stopniowym zwiększaniem odległości.

Do aktywności zwiększających sprawność rąk należą:

  • Zabawy z ciastoliną, masą solną, malowanie palcami
  • Ćwiczenia rotacji nadgarstków poprzez otwieranie pojemników, zabawy z wodą: nalewanie, przelewanie do pojemników o różnej wielkości; odkręcanie i zakręcanie kranów, bazgranie, rysowanie, malowanie (początkowo stosowanie tylko jednego koloru)

W zabawach stymulujących percepcję wzrokową, orientację przestrzenną i logiczna myślenie dziecka można sięgać do gier edukacyjnych dla małych dzieci (np. wyszukiwanie takich samych obrazków), układanek, umieszczania przykrywek na garnuszkach lub pudełkach. Zalecane jest segregowanie według koloru, kształtu, wielkości. Większość dzieci z zespołem Downa ma przedłużoną fazę burzenia klocków zamiast budowania, ale kiedy przekroczą tę fazę, mogą być zachęcane do budowania z dużych klocków.

Podsumowanie

Na pewno każdego dnia należy pamiętać, że „dzieci z zespołem Downa potrzebują do swojego rozwoju przede wszystkim tego, co jest potrzebne wszystkim dzieciom- miłości ze strony najbliższych i pełnej czułości i wrażliwości opieki zaspokajającej jego potrzeby rozwojowe” [Skórczyńska, 2008, s.346]. A. Sobolewska pisze: „wychowując dziecko z zespołem Downa, wcale nie trzeba ćwiczyć z nim godzinami- jak z dzieckiem z porażeniem mózgowym. Wystarczy umiejętnie „reżyserować” jego zabawę, rozsądnie dawkować naukę i zachęcać do samodzielności. Żeby rozwinąć jego inteligencję, trzeba zainteresować dziecko światem- przyrodą, kulturą lub po prostu własnym domem i rodziną. Każde dziecko z Downem, kochane i podziwiane, może stać się twórczą, aktywną, fascynującą osobą” [Sobolewska, 2002, s.193].

Autor: dr n. hum. Monika Kozera-Wierzchoś

Bibliografia:

  • Sobolewska A., 2002, Odpowiedź na zespół Downa, Wyd. WAB, Warszawa
  • Szmigielska-Narbutt E., 2015, Jak pomóc? Dziecko z zespołem Downa- Pierwsze dni, Wyd. Stowarzyszenie rodzin i opiekunów osób z zespołem Downa „Bardziej Kochani”, Warszawa
  • Suchariewa G.E., 1969, Psychiatria wieku dziecięcego. Klinika oligofrenii, Warszawa
  • Cunningham, 1994, Dzieci z zespołem Downa: poradnik dla rodziców. - Wyd. 2. – Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne
  • Minczakiewicz 2001, Jak pomóc w rozwoju dziecka z zespołem Downa. Poradnik dla rodziców i wychowawców, Kraków
  • Sadowska L., i in., 2008, Medyczne podstawy zaburzeń struktury i funkcji u dzieci z zespołem Downa, [w:] Wspomaganie rozwoju dzieci z zespołem Downa- teoria i praktyka, (red.) B.B. Kaczmarek, Impuls, Kraków
  • Korniszewski, 1994, Dziecko z zespołem wad wrodzonych. Diagnostyka dysmorfologiczna, Warszawa.
  • Doroszewski, 1989, Pedagogika specjalna. Podstawowa problemy teorii i praktyki, Wrocław

[1] Wielu specjalistów i rodziców twierdzi, że łączne stosowanie komunikacji werbalnej i systemu znaków, jak Makaton, może przyczynić się do ilościowego i jakościowego rozwoju mowy, a także do lepszego kontaktu wzrokowego, koncentracji uwagi i socjalizacji.